Nikodem Dyzma, zredukowany urzędnik pocztowy z prowincjonalnego miasteczka, jak wielu bezrobotnych poszukuje pracy w Warszawie. Wymarzył sobie, że zostanie mandolinistą lub fordanserem, dlatego jak najcenniejszy rekwizyt przechowuje wytworny frak. Szczęśliwy traf otwiera przed nim nowe perspektywy. Znajduje na ulicy zaproszenie na raut rządowy i postanawia zaryzykować. Wyelegantowany idzie na bal, aby choć raz najeść się do syta. Podczas bankietu jeden z gości wytrąca mu z ręki talerz. Głodny i wściekły Dyzma robi mu głośną awanturę. Spodziewa się, że zostanie natychmiast wyrzucony na bruk. Tymczasem otrzymuje gratulacje i wyrazy uznania, między innymi od pułkownika Waredy i ministra rolnictwa Jaszuńskiego. Okazuje się, że zwymyślał dyraktora gabinetu premiera, niejakiego Terkowskiego, który ma wielu przeciwników politycznych. Nikodem Dyzma staje się bohaterem wieczoru, dygnitarze uznają go za jednego ze "swoich". Tak zaczyna się zawrotna kariera hochsztaplera. Dyzma bez namysłu korzysta z nęcącej propozycji Kunickiego, przyjmuje posadę administratora w jego dobrach. Żegna się ze swoimi gospodarzami z ulicy Krochmalnej, rozstaje się z Mańką, dziewczyną uliczną, której zaimponował grubym portfelem. Dziewczyna jest przekonana, że pieniądze pochodzą z napadu i po wykonaniu "mokrej roboty" jej przyjaciel musi na jakiś czas gdzieś zniknąć.
Nikodem Dyzma przyjeżdża do Koborowa, majątku państwa Kunickich. Dzieki parotysięcznej zaliczce otrzymanej od pracodawcy, jego wygląd zmienia sie nie do poznania. Pani Nina, żona Kunickiego i Kasia, jego córka z pierwszego małżeństwa, widzą w nowym administratorze majątku prawdziwego światowca. Dyzma zdaje sobie jednak sprawę z własnych niedostatków - braku obycia, dobrych manier i wykształcenia. Za wszelką cenę stara się je ukryć przed otoczeniem, mówi mało, a nocami uczy się, gorliwie wertując księgi gospodarcze. Przypadkiem spotyka brata Niny, ubezwłasnowolnionego przez jej męża hrabiego Żorża Ponimirskiego. Szalony Żorż wyjawia mu, w jaki sposób Kunicki wszedł w posiadanie majątku swej żony. Pomiędzy "niespełna rozumu" hrabią a administratorem majątku staje układ - Dyzma obiecuje Ponimirskiemu pomoc w zamian za potajemne dokształcanie. Tymczasem pan Kunicki prosi zarządcę swych dóbr, aby korzystając ze znajomości w sferach rządowych, uzyskał od ministra rolnictwa Jaszuńskiego przydział drewna dla koborowskich tartaków. Żegnamy z żalem przez panią domu Nikodem Dyzma wyrzusza do Warszawy.
Wysłany przez pana Kunickiego do Warszawy ze specjalną misją Nikodem Dyzma odnaduje pułkownika Waredę. Ma nadzieję, że znajomy ze sławetnego bankietu pomoże mu dostać się do ministra Jaszuńskiego. Razem włóczą się po lokalach, zabawy i pijatyki cementują stare przyjaźnie i ułatwiają zawieranie nowych znajomości. Słysząc o zagrożonej pozycji ministra rolnictwa, Dyzma przedkłada projekt ratowania kraju przed klęską urodzaju. Pomysł skupowania zboża od ziemian i magazynowania go w oczekiwaniu na koniunkturę oraz wypuszczania specjalnych obligacji z przeznaczeniem na skup zasłyszał od Kunickiego, ale przedstawia go oczywiście jako własny. Projekt zapewniający rządowi maksymalne zyski zostaje uznany za genialny, rośnie sława Dyzmy jako "tęgiej głowy", wręcz męża opatrznościowego polskiej gospodarki. Dzięki hrabinie Przełęskiej, ciotce Żorża Ponimirskiego, pan Nikodem wchodzi do środowiska arystokratycznego. Ekscytują sie nim wytworne damy, cenią sobie jego przyjaźń panowie. Jego prostactwo jest przyjmowane jako dowód siły, milczenie, za którym próbuje ukryć brak wiedzy i obycia, uchodzi za przejaw rozwagi. Dyzma bez trudu uzyskuje przydział drewna dla koborowskich tartaków, jak triumfator wraca do domu państwa Kunickich.
Właściciele Koborowa witają Nikodema Dyzmę jak męża opatrznościowego. Administrator majątku, dumny, że udało mu się tak wspaniale rozwiązać problem przydziału drzewa dla koborowskich tartaków, chełpi się swoim sukcesem i stopniowo wyzbywa się obaw, że mógłby utracić wygodną posadkę u pana Kunickiego. Cieszy się życiem i powodzeniem, których nie skąpi mu los. Martwi go jedynie Kasia, zazdrosna o panią Ninę. Fdy dziewczyna robi Dyzmie awanturę, ojciec natychmiast wysyła ją za granicę. Nieoczekiwanie nadchodzi telegram z Warszawy. Premier wzywa pilnie pana Nikodema w związku z jego genialnym projektem gospodarczym, proponuje mu prezesurę Banku Zbożowego. Dyzmę ogarniają wątpliwości, czy da sobie radę na tak odpowiedzialnym stanowisku. Wierzy jednak w swoją szczęśliwą gwiazdę, więc przyjmuje ofertę. Gdy wraca do Koborowa pożegnać się, pożegnać się, pan Kunicki wręcz błaga go, by nadal zechciał zachować posadę administratora majątku.
Nikodem Dyzma obejmuje prezesurę Banku Zbożowego. Sprytnie dobiera współpracowników, aby nadrabiali niedostatki wiedzy i umiejętności pana Prezesa. Jego "prawą ręką" zostaje Krzepicki, zręczny karierowicz, który w sukcesach szefa upatruje swoją życiową szansę. Dyzma czuje się coraz pewniej, w banku rządzi żelazną ręką. W kręgach elit politycznych jest nazywany "ekonomicznym Napoleonem", wszyscy go podziwiają i fetują, a panie wręcz uwielbiają. Hrabina Koniecpolska zaprasza pana Nikodema na tajne "posiedzenie loży". Bierze w nim udział dwanaście dam z towarzystwa, natchnionych i roznegliżowanych oraz on, jedyny mężczyzna - Wielki Trzynasty. Zmęczony szaleństwami upojnej nocy Dyzma dowiaduje się, że zagraża mu poważne niebezpieczeństwo. W Warszawie pojawia się Boczek, były zwierzchnik pana Nikodema z prowincjonalnej poczty. Nachodzi prezesa, grozi ujawnieniem prawdy. Nie mogąc zaspokoić rosnącego apetytu Boczka, Dyzma wynajmuje bandziorów, którzy mają unieszkodliwić szantażystę.
Dyzma ze swym doradcą Krzepickim, który związany jest z hrabianką Przełęską, postanawiają pozbyć się Kunickiego. Dyzma chce poślubić Ninę i zdobyć Koborowo. Udaje się sprytnie wymyślona intryga i przy pomocy komisarza policji, który potrzebował właśnie protekcji u Dyzmy, Kunicki zostaje aresztowany w związku z jego dawnymi aferami. Korzysta ze "wspaniałomyślnej" propozycji komisarza: zrzeknie się wszelkich praw do majątku Niny i z paszportem zagranicznym ucieknie z kraju. Dyzma przyjeżdża do Koborowa jako zwycięzca: "Nina . . . majątek . . . fabryki . . . grube miliony . . . wszystko moje . . ." - mówi pełen triumfu.
Pan Nikodem doprowadza do formalnego unieważnienia małżeństwa Kunickich. Już może poprowadzić do ołtarza piękną i teraz bogatą Ninę. Rozpoczynają się przygotowania do ślubu. Na horyzoncie pojawiają się jednak ciemne chmury. Terkowski, zaciekły wróg Dyzmy od czasu pamiętnego rautu rządowego, wpada na ślad jego mało chwalebnej przeszłości. Z kłopotu wybawiają swego Wielkiego Trzynastego "pątniczki" z loży dwunastu. Wskutek ich starań Terkowski z dnia na dzień zostaje wysłany na zamorską placówkę dyplomatyczną. W kraju coraz wyraźniej rysuje się kryzys gospodarczy i w efekcie - także rządowy. Władze podejmują decyzję o sprzedaży zmagazynowanego zboża - na znak protestu Dyzma składa dymisję z prezesury Banku Zbożowego i wyjeżdża po ślubie z Niną do Koborowa. W trakcie przyjęcia w majątku zjawia się dyrektor gabinetu prezydenta, prosząc w imieniu głowy państwa, by pan Nikodem podjął się misji utworzenia nowego rządu. Dyzma rozważa propozycję, która wszystkich obecnych wprowadza w stan euforii. Powszechnego uwielbienia dla "męża opatrznościowego" narodu i państwa nie podziela Żorż Ponimirski. "Dyzma to zwykły łajdak i oszust" - woła wybuchają szalonym śmiechem. Hrabina Przełęska gorąco przeprasza towarzystwo za wybryk siostrzeńca, który jest niespełna rozumu.
